Historische scheepsjournalen laten zich in de kaart kijken

Als vrijwilliger van het Visserijmuseum Zoutkamp en adviseur op het gebied van geografische informatie heb ik altijd al vol bewondering gekeken naar scheepsjournalen. Met terugwerkende kracht krijg je respect voor de zeelieden die met simpele middelen en dito zeekaarten hun koersen over de wereldzeeën uitzetten. Zonder GPS, telefonie, kustwachten of andere geavanceerde technische hulpmiddelen, slaagden ze er in hun bestemmingen te bereiken.

Ronduit fascinerend vind ik dan ook de dataset die beschikbaar is gekomen dankzij het Climatological Database for the World’s Oceans 1750-1850 (CLIWOC) project. Doel van het project was om voor het onderzoek naar de wereldwijde klimaatverandering meer informatie beschikbaar te stellen over het weer tussen 1750 en 1850. De bron van deze weersgegevens zijn logboeken van schepen die in deze periode de oceanen bevoeren. Een aantal van deze logboeken of scheepsjournalen is afkomstig uit het Nationaal Archief.

Dat de gegevens in de CLIWOC-database niet alleen interessant zijn voor klimatologisch onderzoek laat James Cheshire van Spatial Analysis zien. Hij heeft de gegevens gebruikt om kaarten te maken van de Britse, Spaanse en Nederlandse maritieme handelsroutes in de achtiende eeuw. Per zeereis zijn de coördinaten uit de scheepsjournalen geplot en met elkaar verbonden. De verschillen tussen de zeevarende naties springen meteen in het oog.

De kaart van Cheshire is nog statisch. Ben Smidt was nieuwsgierig naar de veranderingen in de loop van de tijd en maakt dit met twee animaties inzichtelijk. De eerste animatie toont alle reizen over een periode van een eeuw. Zelfs de amateur historicus kan de patronen met gemak ontrafelen. Het laat de min of meer vaste routes zien van elke natie, maar legt ook macro patronen bloot, zoals het verschuiven van de Britse handel richting India en de effecten van de Amerikaanse Revolutie.

De tweede animatie laat de seizoensfluctuaties zien. Te onderkennen zijn ondermeer de reguliere zomerreizen vanuit Schotland naar de Hudson's Bay en vanuit Nederland naar Spitsbergen. Een analyse van de animaties geeft veel inzicht en antwoorden, maar roept ook vragen op. Maritieme historici moeten hun vingers er wel bij aflikken.

Even terug naar het heden. Zelf volg ik regelmatig online de scheepsbewegingen van 'onze' Zoutkamper vissers op het Wad en de Noordzee. Daarvoor gebruik ik de scheepskaart van Marine Traffic met real time scheepsbewegingen en posities gebaseerd op AIS.